„Tvorac kovanice svetosavlje je pravoslavni svećenik i ljotićevac, otac Dimitrije Najdanović (1897-1986).“ (Vladimir Veljković, Svetosavska politička konfuzija)…
Bit ove nacionalne ideologije, duboko ucijepljene u svijest Srbije do danas, je sintagma: jedan narod, jedna religija u jednoj državi, etnički očišćenoj od svih onih koji nisu Srbi.
‘Svetosavlje’ je ideologija koja je od svojih početaka 1930-ih prožimala konzervativne političke i društvene sfere srpskog nacionalizma s duhovnom konotacijom, odnosno dominnantnom i malignom ulogom Srpske pravoslavne Crkve. Ona je nastala na duhovnim konceptima Svetosavlja koji su počeli prožimati srbijansko društvo krajem 19. stoljeća nakon državne samostalnosti Srbije. Njeni najznačajniji ideolozi su pravoslavni episkop Nikolaj Velimirović i srbijanski profašistički političar Dimitrije Ljotić.
Moderno viđenje svetosavlja, kao neospornog izvorišta srpskog ekskluzivizma i velikodržavlja, najotvorenije je 1935. izrazio žički episkop (biskup) i ljotićevski ideolog epiksop Nikolaj Velimirović u brošuri „Nacionalizam Svetoga Save“ (ovaj episkop je kanonizran od SPC-a, iste crkve koja se protivi kanonizaciji Stepinca op.). Ključna je episkopova teza, naime, bila daje »nacionalizam srpski…najstariji u Evropi«, odnosno da je “Adolf Hitler u osmišljavanju njemačkog nacionalsocijalizma preuzeo 700 godina stare ideje toga srpskog „svetitelja,genija i heroja“….
Dimitrije Najdanović je bio jedan od najvećih teologa Srpske pravoslavne crkve između dva svjetska rata kada je utemeljio i tri časopisa: Svetosavlje, Put i Hrišćanske misli.
Nakon rata bježi iz Jugoslavije, gdje se u Linzu našao u kampu zajedno s ruskim izbjeglicama iz Srbije i Vojvodine. Odlazi u Englesku, a zatim u SAD i Kanadu. Umro je u SAD-u 1986. godine u dubokoj starosti, a bio je pravoslavni svećenik i u SAD-u i Kanadi. Kada je došao u Montreal dao je izgraditi Srpsku pravoslavnu crkvu koja je posvećena u rujnu 1964. godine.
Izraz svetosavlje prvenstveno se odnosi na pokret unutar Srpske Pravoslavne Crkve (SPC) koji se pojavio sredinom 19. stoljeća, a naziv je dobio po utemeljitelju SPC-a Sv. Savi. Javlja se istodobno sa željom za samostalnom Srbijom, što ona i postaje nakon Berlinskog kongresa 1878. godine.
Svetosavlje je prvotno obnoviteljska ideja, te ovaj pokret nema tendenciju ekumenske suradnje. Istodobno kada svetosavlje, pojavljuje se i Ćirilo-metodijanski pokret na čijem je čelu bio prvi vrhbosanski nadbiskup dr. Josip Stadler, a koji je nastojao zbližiti pravoslavce i katolike. Između dva svjetska rata Svetosavlje poprima značaj političko-kulturološko-duhovnog izričaja koji u svojoj biti ima izraziti šovinisitčki i velikosrpski karakter.
Svetosavski nacionalizam – što je to?
U današnje vrijeme prisutno je svođenje svetosavlja na nacionalno-političku ideologiju, spoj srpskog nacionalizma i klerikalizma, što se još naziva i svetosavski nacionalizam. Ova ideologija je nastala 1930-ih godina u Kraljevini Jugoslaviji. Naziv je dao Dimitrije Najdanović, a najznačajniji ideolog bio je pravoslavni episkop Nikolaj Velimirović koji je propagirao odbacivanje „svih stranih običaja i površnih zapadnih tradicija“, uključujući demokraciju, jednakost, individualizam, vjersku snošljivost i druge vrijednosti modernizma.
Bit ove nacionalne ideologije je sintagma: jedan narod, jedna religija u jednoj državi koja okuplja sve Srbe.
Svetosavski nacionalizam se u duhovno-politčkom smislu poziva na svetog Savu, prvog srbijasnkog arhiepiskopa iz 13. stoljeća, i sina srpskog vladara Stefana Nemanje koji je rođen kao rimokatolik, te je bio kršten u Katoličkoj crkvi.
Preteča Srpske pravoslavne crkve je Žičko-pećka arhiepiskopija, koja je zalaganjem Svetog Save stekla upravnu samostalnost (autonomiju) 1219. godine. Srpska pravoslavna crkva kao svoju preteču navodi i u, autokefalnu pravoslavnu crkvu sa sjedištem u Peći (Pećka patrijaršija), koja je postojala u periodu između 1346.-1463. i 1557.-1766. godine, dakle puno kasnije od vremena kada je živio Sava Nemanjić.
Suvremena Srpska pravoslavna crkva je uspostavljena 1920. godine stvaranjem Jugoslavije, što se dobrano krilo i krije od javnosti, ujedinjenjem mjesnih pravoslavnih crkava. Prije toga su postajale autokefalne Beogradska mitropolija, Karlovačka patrijaršija i Cetinjska mitropolija (koja je u stvarnosti središte Crnogorske pravoslavne crkve kojoj SPC negira antokefalnost), dalmatinske i dabrobosanske (pod jurisdikcijom Carigrada). Nadležnost nad pravoslavnim vjernicima Makedonije je stečena isplatom Carigradskoj patrijaršiji, te zabranom Bugarske pravoslavne crkve na tom teritoriju.
Srpska pravoslavna crkva – nositeljica ideje militantnog svetosavlja
U beogradskoj se politici proteklih stoljeća mnogo toga mijenjalo, mahom u krvavim unutar srpskim obračunima i prevratima, ali velikosrpstvo kao temeljno nacionalno opredjeljenje nitko nije ozbiljnije dovodio u sumnju. Razlog je tome u činjenici da je glavno uporište te ekspanzionističke ideologije u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, zasigurno najvećem autoritetu srpskog naroda.
Pravu prirodu Srpske pravoslavne crkve, nositeljice ideje svetosavlja, u političkim zbivanjima u hrvatskim zemljama, a i šire, prvi je od hrvatskih intelektualaca shvatio i opisao utemeljitelj hrvatske geopolitike dr. Ivo Pilar (1874.-1933.). On je o SPC-u zapisao: „Srpska pravoslavna nacionalna crkva provedbeno je sredstvo; ona je više jedna socijalno- politička borbena i osvajačka organizacija nego vjerska zajednica, a o njezinoj se moći dugo nije stvorilo zadovoljavajuću predodžbu.“
O osvajačkom karakteru SPC-a Pilar je dodao: „Pravoslavna crkva proširuje svoju vjeru tako da pravoslavna država najprije osvoji tuđe zemlje i da onda u osvojenim zemljama širi svoju vjeru uz pomoć čitave snage osvajačke države. Budući da je u svakoj vjeri usađen nagon da se proširi, jer ne širiti se, znači isto što i uzmicati, to je vjerski moment koji djeluje u pravoslavnoj državi kao stalan poticaj za ekspanzivnu politiku. Zato vidimo da su pravoslavne države stalno nemirne i da teže za proširivanjem.“
Polazeći od teze da je upravo on jedini autentični tumač narodne svijesti i savjesti, srpska je crkvena hijerarhija bezrezervno prihvaćala sve režime: jednako i Nedićev kolaboracionizam tijekom Drugoga svjetskoga rata, ali i komunistički ateizam poslije njega, samo ako je to u danim okolnostima bilo sukladno velikosrpskim ciljevima ili, barem, „očuvanju srpske biološke mase“.
Svetosavlje je u stvarnosti rigidna i ekskluzivna ideja velikosrpstva
Problem s pravoslavljem nastaje kad se ono svodi na svetosavlje, rigidnu i uskogrudnu, profanu ideologiju svesrpstva, nastalu sintezom militantnog nacinalističkog pansrpstva i srbijanske verzije pravoslavlja. Svetosavski ideolozi poistovjećuju ciljeve Srpske pravoslavne Crkve s ciljevima srpske države.
Svetosavlje je tako druga riječ za srpski imperijalizam.
U praksi svetosavlje znači širenje granica srpske države na sva područja gdje se nalaze “srpski grobovi”.
U izvornom kršćanstvu Bog je središte Radosne vijesti. U središtu svetosavlja stoji srpstvo kao religija, jer tko pogine za srpstvo, bez obzira na odnos prema vjeri, proglašava se mučenikom pravoslavne Crkve. Sama riječ religija (lat. religio: vjera) potječe od latinske riječi religare: povezivati s transcendentnim ili okupljati oko transcendetnoga. Pojam transcendentan označava ono što postoji neovisno o našoj spoznajnoj svijesti natprirodno, nadosjetno, nadiskustveno ili jednom riječju – Bog. Bez ove duhovne dimenzije vjera se pretvara u nešto magijsko, prizemno, ovozemaljsko s lažnim porukama poput širenja političkih ideologija o „nebeskom narodu“, što svetosavlje i jest.
Svetosavlje – religijski nacionalizam
Religijski nacionalizam unutar pravoslavne Crkve označava se teološkim terminom filetizam (od grčke riječi φυλή – file = rod, pleme). Filetizam je na sinodi pravoslavlja u Carigrdu 1872. osuđen kao hereza s obrazloženjem da se sudbinu kršćanske vjere ne smije miješati sa sudbinom bilo kojega posebnoga naroda ili rase. Činjenica je pak da se filetizam u svetosavlju i u 21. stoljeću nesmetano prakticira. To potvrđuje diskretno srpski episkop Maksim, episkop srpske vjerničke zajednice u Americi, kad kaže: „Ukoliko duhovni vid ne ide s onu stranu fenomenološkog [fetišiziranje nacionanoga], tada se ne razlikujemo od publicista, ne unosimo nadu na buduće, ne pozivamo eshatološku slobodu koja prevodi na drugu obalu“. (Politika, 07.07.2014).
Srpsko svetosavlje slično vidi i njemački povjesnik Ekkehard Kraft: „Renesansa nacionalizma u Jugoslaviji pomogla je Srpskoj pravoslavnoj Crkvi k novom političkom značenju, koja se za vrijeme Tita držala čuvaricom nacionalnih interesa srpstva. Koliko je ona jako obilježena nacionalističkim idejama, pokazalo je njezino ponašanje tijekom oružanih sukoba devedesetih godina. Na tom temeljnom stajalištu i fiksiranju na vlastitu naciju ništa se bitno nije promijenilo do danas. Ona i dalje njeguje srpski mit žrtve i jedna je od onih snaga koje žestoko odbijaju samokritičko sučeljavanje s nedavnom prošlošću“. (NZZ, 15. 6. 2006, str. 9.)
Primjer: Vukovar kao cilj svetosavlja
Vukovar spada pod jurisdikciju Srpske pravoslavne crkve, Eparhije osječkopoljske i baranjske sa sjedištem u Dalju gdje je i saborna crkva. Nakon okupacije Vukovara u grad su uvedeni isključivo ćirilićni natpisi, te je postavljen veliki spomenik Draži Mihailoviću, a cijelo ozračje u gradu bilo je ekskluzivno svetosavko: jedan narod, jedno pismo, jedna vjera – srpska.
Za druge ideje i druge narode u Vukovaru nije bilo života.
Postojali su i prijedlozi da se sjedište eparhije preseli iz Dalja u Vukovar, „sveti grad srpstva“. Taj prijedlog je obnovljen 2013. godine.
Pravoslavni Srbi su, u tipično svetosavskom stilu, „vukovarsku žrtvu“, premda je nad Hrvatima počinjen genocid, proglasili svojom pobjedom, a okupaciju Vukovara obilježavali su kao oslobođenje Vukovara. I danas se to čini u Srbiji i dijelu javnosti, a Vukovar se smatra “srpskim gradom i vekovnim ciljem Srba”.
Na okupiranim područjima, gdje je počinjen genocid, pokušava se utemeljiti nova srpska pravoslavna eparhija, te na temeljima starog baroknog hrvatskog razrušenog grada Vukovara obnavlja i gradi novi srpski, svetosavski grad Vukovar. Tako „vukovarska žrtva“ postaje religijsko-nacionalno sjećanje „žrtve srpskog naroda“ utemeljeno na ideologiji svetosavlja, s ciljem ostvarenja velikosrpskog sna Velike, odnosno Nebeske Srbije, što je bit i osnovni cilj svetosavlja.
Svetosavlje kao ideologija je duboko, čak i podsvjesno, implementirano u sve dijelove srbijanskog društva, te kao takvo predstavlja potencijalni detonator za ekspanzionističke ciljeve velikosrba.
*O političkoj i moralnoj kaljuži Svetosavlja uvjerljivo i argumentirano govore knjige:
Ljubica Štefan: „Srpska pravoslavna crkva i fašizam“
Mile Bogović: “Srpsko pravoslavlje i svetosavlje u Hrvatskoj u prošlosti i sadašnjosti”.
L.K.